अयन खरे कोणते ?

लेखाचे शीर्षक बुचकळ्यात टाकणारे आहे. उत्तरायण, दक्षिणायन हे शब्द ज्यांनी ऐकले आहेत त्यांना प्रश्न पडेल की, ‘अयन’ ही घटना आहे. जे घडते ती घटना. मग त्यात खरे ? खोटे ? हा प्रश्न कुठे आला. काहींना मूलभूत प्रश्न पडेल की अयन म्हणजे काय ? हेच आम्हाला माहीत नाही. खरे की खोटे हा प्रश्न त्यानंतरचा. चला तर मग ‘अयन’ ही संकल्पना समजावून घेऊ या.

आपले निरीक्षण काय सांगते ?

आपण क्षितीजावर उदय पावणारे किंवा मावळणारे सूर्यबिंब पहा. काही दिवसांच्या निरीक्षणाने असे लक्षात येईल की दररोजचा सूर्योदय किंवा सूर्यास्त क्षितीज संदर्भाने एकाच ठिकाणी होत नाही. उदय पावणाऱ्या किंवा अस्तास जाणाऱ्या सूर्यबिंबाची जागा उत्तरेकडे किंवा दक्षिणेकडे हळूहळू सरकते. दीर्घ निरीक्षणाने आपल्या हे सुद्धा लक्षात येईल की सूर्यबिंबाची जागा क्षितीज संदर्भाने सरकण्यासही एक मर्यादा आहे. आयाम (amplitude) आहे. उदाहरणार्थ झोपाळा. झोपाळा काही जत्रेतील पाळण्यासारखा संपूर्ण फिरत नाही. दोन्ही टोकाकडे तो विशिष्ट मर्यादेपर्यंतच जातो. या मर्यादेलाच आयाम म्हणतात.

सूर्याचा उत्तर-दक्षिण आयाम

क्षितीज संदर्भाने सूर्याची उदयाची किंवा अस्ताची जागा उत्तरेकडे आणि दक्षिणेकडे विशिष्ट मर्यादेत बदलणे यास आपण सूर्याचा आयाम म्हणू या. असे का घडते ते पाहू या. पृथ्वीचे विषुववृत्त (equator) हा शब्द आपणास परिचयाचा आहे. पृथ्वीच्या विषुववृत्ताला समांतर असे एक वर्तुळ आकाशात स्थित आहे असे समजा.

या वर्तुळाला आपण आकाशातील विषुववृत्त (celestial equator) किंवा वैषुविकवृत्त म्हणू या. सूर्याभोवती परिभ्रमण करणाऱ्या पृथ्वीचा आस २३.५ अंशाने कलता आहे असे आपण ऐकलेले असते पण या कलतेपणाच्या परिणामाचा आपण पुरेसा विचार केलेला नसतो. या कलतेपणामुळे पृथ्वीच्या परिभ्रमणाचा मार्ग (कक्षा) आणि वैषुविकवृत्त एकमेकांना छेदतात. उगवत्या किंवा मावळत्या सूर्याची क्षितीज संदर्भाने उत्तर दक्षिण दिशेत विशिष्ट मर्यादेत जागा बदलणे हा या कलतेपणाचा निरीक्षणाने अनुभवाला येणारा परिणाम आहे. क्षितीजावरील पूर्व बिंदूच्या उत्तरेस २३.५ अंशावर जाण्याची कमाल मर्यादा सूर्याने गाठली की तो दक्षिणेकडे येऊ लागतो यास दक्षिणायन म्हणतात. या उलट पूर्वबिंदूच्या दक्षिणेस २३.५ अंशावर जाण्याची कमाल मर्यादा सूर्याने गाठली की तो उत्तरेकडे येऊ लागतो यास उत्तरायण म्हणतात. अशा तऱ्हेने उत्तरायण किंवा दक्षिणायन ही सूर्याच्या संदर्भाने आपल्याला अनुभवायला येणारी नैसर्गिक घटना आहे.

सारांश रूपाने सूर्याच्या तीन भ्रमणांचा आपण उल्लेख करू.

१)     सूर्य क्षितीजाच्या पूर्व भागात उगवून पश्चिम भागात मावळतो. हे सूर्याचे दैनिक भ्रमण आहे. हा पृथ्वीच्या परिवलनाचा (rotation) परिणाम आहे.

२)     तारकांच्या संदर्भाने सूर्याची जागा पश्चिमेकडून पूर्वेकडे थोडी थोडी सरकत जाते (दररोज साधारण १ अंश) हा पृथ्वीच्या परिभ्रमणाचा परिणाम आहे.

३)     सूर्याची उगवण्याची किंवा मावळण्याची जागा उत्तरेकडे किंवा दक्षिणेकडे हळूहळू सरकत जाते हा पृथ्वीच्या कलतेपणाचा परिणाम आहे. या तीनही गोष्टी एकाचवेळी होत असतात. यातील ‘अयन’ या घटनेचा विशेष विचार करू.

सूर्याचे स्थान आणि परिभाषा.

कालमापनासाठी सूर्याच्या गतीचा आपण उपयोग करून घेतला. पृथ्वीची सूर्याभोवतीची एक प्रदक्षिणा म्हणजे “वर्ष” असे परिमाण आपल्याला मिळाले. वर्षाच्या ३६५ दिवसांचे स्थूलमानाने चार भाग आपणास निसर्गतःच करता आले. त्याचा संदर्भ म्हणजे सूर्यमार्गावरील (आयनिकवृत्त) सूर्याचे वैषुविकवृत्ताच्या संदर्भाने असणारे स्थान.

आयनिक वृत्त (सूर्याचा वार्षिक भ्रमण मार्ग) आणि वैषुविकवृत्त यांचे अर्थातच १८० अंशाच्या फरकाने असलेले दोन छेदनबिंदू यांना संपात बिंदू म्हणतात. (equinoctial points) ज्या बिंदूपाशी आल्यानंतर सूर्याचा पुढचा प्रवास वैषुविकवृत्ताच्या उत्तर बाजूस होतो. तो संपात बिंदू “वसंत संपात बिंदू (Vernal equinox)” म्हणून ओळखला जातो. या बिंदूपासून साधारण तीन महिन्यांनी सूर्य वैषुविकवृत्ताच्या उत्तरेस २३.५ अंश जाण्याची कमाल मर्यादा गाठतो. या बिंदूला उत्तरविष्टंभ बिंदू (Summer Solstice) म्हणतात. येथून माघारी म्हणजे दक्षिणेकडे वळतो. ही एक घटना आहे. ती घडण्याचा एक क्षण असतो. या घटनेलाच आपण दक्षिणायन असे म्हणतो. याची तुलना आपल्याला व्यावहारिक उदाहरणाने करता येईल. विवाह अमुक दिवशी आहे असं आपण म्हणतो पण “लग्न लागणे” हा क्षण असतो. तसंच दक्षिणायन अमुक दिवशी आहे असे आपण म्हणतो. परंतु सूर्य उत्तरविष्टंभ बिंदूपाशी असण्याचा एक क्षण (एक विशिष्ट वेळ) असते.

आकृतीचे स्पष्टीकरण

ABCD             –          वैषुविकवृत्त.                   EDFB             –          आयनिकवृत्त.

B                     –          वसंत संपात बिंदू.            E                     –          उत्तरविष्टंभ बिंदू.

D                     –          शरद संपात बिंदू.            F                      –          दक्षिण बिष्टंभ बिंदू.

E ते F               –          दक्षिणायन.                    F ते E               –          उत्तरायण.

BED                –          सूर्याचा उत्तर                  DFB                –          सूर्याचा दक्षिण

गोलार्धातील काळ.                                              गोलार्धातील काळ

उत्तरेची परम मर्यादा (२३.५ अंश) गाठून दक्षिणेकडे येणारा सूर्य साधारण तीन महिन्यांनी पुन्हा एकदा वैषुविकवृत्त ज्या बिंदूपाशी ओलांडतो त्या बिंदूला शरद संपात बिंदू म्हणतात. (Autumnal equinox) तेथून पुढे सूर्य वैषुविक वृत्ताच्या दक्षिणेस जातो. पुन्हा स्थूलमानाने तीन महिन्यांची दक्षिणेकडे जाण्याची कमाल मर्यादा (२३.५ अंश) गाठतो. या बिंदूला दक्षिण विष्टंभ बिंदू (winter solstice) म्हणतात. या क्षणापासून उत्तरायण सुरु होते आणि हळू हळू उत्तरेकडे सरकणारा सूर्य पुन्हा एकदा वसंत संपात बिंदूशी येतो. अशा त-हेने सूर्याची एक फेरी संपात बिंदू संदर्भाने पूर्ण होते. पृथ्वीचा अक्ष कलता नसता आणि तिच्या परिभ्रमण मार्गाशी तो नेहमी काटकोनात असता तर सूर्याचा दैनिक मार्ग नेहमी समानच राहिला असता. त्यामुळे ऋतु अनुभवाला आले नसते. परंतु अक्षाच्या कलेतपणाचा परिणाम म्हणून सूर्याचा दैनिक मार्ग उत्तर आणि दक्षिण असा सरकत जातो. यामुळे दिवस रात्रीचा लहान मोठेपणा, तापमानातील वार्षिक चढ उतार आपण अनुभव शकतो. थोडक्यात उत्तरायण-दक्षिणायन यामुळेच ऋतु होतात. सूर्य एकदा वसंत संपात बिंदूशी आला की पुन्हा वसंत संपात बिंदूशी येईपर्यंतच्या कालावधीला आर्तव वर्ष (ऋतुंचे वर्ष tropical year) म्हणतात.

कॅलेंडर आणि ऋतूंचे वर्ष –

जानेवारी ते डिसेंबर हे ग्रेगोरियन वर्ष. तसेच स्वतंत्र भारताचे राष्ट्रीय वर्ष ही दोनही वर्षे ऋतूंच्या वर्षाशी समायोजित (adjust) केली असल्यामुळे उत्तरायण, दक्षिणायन इ. दिवस कॅलेंडरप्रमाणे निश्चित तारखांना येतात. कोष्टक रुपात ते मांडू या.

सूर्याचे स्थान	ग्रेगोरियन दिनांक	राष्ट्रीय दिनांक	घटना
वसंत संपात (Vernal equinox)	२२ मार्च	१ चैत्र	दिवस रात्र समान
उत्तर विष्टंभ (Summer Solstice)	२२ जून	१ आषाढ	दक्षिणायन आरंभ
शरद संपात (Autumnal equinose)	२३ सप्टेंबर	१ अश्विन	दिवस रात्र समान
दक्षिण विष्टंभ (winter solistice)	२२ डिसेंबर	१ पौष	उत्तरायण आरंभ

राष्ट्रीय कॅलेंडरबद्दल थोडेसे

आपल्या भारताने २२ मार्च १९५७ पासून स्वतःचे राष्ट्रीय कॅलेंडर अस्तित्वात आणले आहे. अनेक भारतीयांना याची नीटशी कल्पना नाही. ज्यांना हे कॅलेंडर माहित आहे त्यांच्या दृष्टीने “ब्रिटीश काळापासून चालत आलेले कॅलेंडर राष्ट्रीय भावनेपेक्षा सोयीचे वाटत असल्यामुळे बहुसंख्य लोक राष्ट्रीय कॅलेंडर वापरीत नाहीत. राष्ट्रीय कॅलेंडर अस्तित्वात येऊन ६ दशके व्हायला आली तरी ते कागदोपत्रीच राहिले आहे. परंतु राष्ट्रीय कॅलेंडर शास्त्रीय असून अत्यंत विचारपूर्वक केलेले आहे. राष्ट्रीय कॅलेंडर ऋतूंच्या वर्षाशी समायोजित केलेले असून त्यातील महिन्यांची नावे चांद्र महिन्यांच्या नावाप्रमाणे चैत्र, वैशाख...... ते फाल्गुन अशीच आहेत. (अपवाद-मार्गशीर्ष) (मार्गशीर्ष ऐवजी अग्रहायण) राष्ट्रीय वर्ष ऋतूंशी जोडलेले असल्यामुळे ते २२ मार्चला सुरु होते. तो दिवस १ चैत्र असतो. इतर महिने सुद्धा सूर्याच्या विशिष्ट स्थानाशी जोडले आहेत हे दिलेल्या कोष्टकावरून कळेलच.”

सूर्य स्थानांचा वेगळा संदर्भ – नक्षत्रे

उत्तरायण, दक्षिणायन या घटनांचा संदर्भ आपण ‘कॅलेंडर’ च्या तारखांच्या संदर्भात बघितला पण पूर्वी म्हणजे वेदकाळात या घटनांच्या संदर्भासाठी नक्षत्रांचा वापर करीत असत. साधारण १७०० वर्षांपूर्वी सूर्य रेवती नक्षत्र विभागात असतांना वसंत संपात बिंदूशी असे. किंबहुना वसंत संपात बिंदू रेवती नक्षत्रांत होता असे म्हणणे अधिक योग्य ठरेल. नक्षत्र किंवा राशीचक्राची सुरुवात वसंत संपात बिंदूपासून करण्याची पद्धत असल्यामुळे रेवती नंतर येणारे अश्विनी नक्षत्र हे पहिले नक्षत्र आणि अश्विनी नक्षत्रापासून सुरु होणारी मेष रास ही पहिली रास ठरली परंतु पृथ्वीच्या एका विशिष्ट गतीमुळे (परांचन गती) संपात बिंदू तसेच विष्टंभ बिंदू नक्षत्रात स्थिर रहात नाहीत. हे बिंदू उलट क्रमाने म्हणजे मागच्या नक्षत्रात सरकतात. यातील प्रत्येक बिंदू साधारण ७२ वर्षात एक अंश मागे सरकतो, परंतु आपली पंचांगे नाक्षत्र वर्ष मानतात. नाक्षत्र वर्ष म्हणजे समजा सूर्याने आज अश्विनी नक्षत्रात आणि मेष राशीत प्रवेश केला की पुन्हा नक्षत्रात येईपर्यंत जो कालावधी त्याला नाक्षत्र वर्ष (sidereal year) म्हणतात. (परंतु संपात बिंदू पश्चिमेकडे सरकत असल्यामुळे संपात बिंदू ते पुन्हा तोच संपात बिंदू या सूर्य आवर्तनाने होणारे ऋतूंचे वर्ष, [सांपातिक वर्ष (tropical year)] नाक्षत्र वर्षांपेक्षा लहान होते. सुमारे १७०० वर्षापूर्वी दक्षिण विष्टंभ बिंदू आणि मकर राशीचा आरंभ यांची सांगड होती. त्यामुळे मकर राशीत सूर्याने प्रवेश केला की उत्तरायणही सुरू होत असे. पण ऋतूंचे वर्ष म्हणजे उत्तरायण हा काळ नाक्षत्र वर्षापेक्षा थोडा कमी असल्यामुळे उत्तरायण अगोदर होते आणि सूर्याचा मकर राशीतील प्रवेश पुढे पुढे सरकत जातो. आज मितीस दक्षिण विष्टंभ बिंदू आणि मकर राशीची सुरुवात यांच्यामध्ये २४ अंशाचे अंतर पडले आहे. त्यामुळे उत्तरायण २२ डिसेंबरला (राष्ट्रीय सौर १ पौष) होते तर मकर संक्रमण १४ जानेवारीच्या सुमारास होते.

मकर संक्रांतीच्या दिवशीचे तीळ गूळाचे महत्व पाहिले तर हा सण सूर्याशी म्हणजे हिवाळ्याशी निगडीत आहे असे वाटते. सूर्य जास्तीत जास्त दक्षिणेला असतो तेव्हा म्हणजेच उत्तरायण सुरु होते तेव्हा आपल्याकडे थंडी असते. म्हणजे मकरसंक्रातीचा संबंध उत्तरायणाशी आहे. सूर्याच्या मकर राशीतील प्रवेशाशी नाही. उत्तरायण सुरु झाल्यानंतर सुमारे २३ ते २४ दिवसांनी सूर्य मकर राशीत प्रवेश करीत असल्यामुळे मकर राशीतील सूर्य प्रवेश म्हणजे उत्तरायण दिवस हे खरे की खोटे हे वाचकांनीच ठरवयाचे आहे.

उत्तरायणाचा दिवस आणि वेळ

उत्तरायण ही एक घटना आहे हे आपण सुरुवातीसच पाहिले. सूर्य दक्षिण विष्टंभा पाशी पोहोचला म्हणजे उत्तरायण सुरु होते. अर्थात उत्तरायण या घटनेची सुरुवात हा क्षण आहे. वेळ आहे.

काही वर्षातील सूर्य जास्तीत जास्त दक्षिणेकडे म्हणजे दक्षिण विष्टंभ बिंदूपाशी पोहोचण्याच्या तारखा व वेळा भारतीय प्रमाण वेळेनुसार पुढे दिल्या आहेत.

वर्ष व दिनांक	दक्षिण विष्टंभ बिंदूपाशी पोहचण्याची वेळ
२१ डिसेंबर २०१६ २२ डिसेंबर २०१५ २२ डिसेंबर २०१४ २१ डिसेंबर २०१३ २१ डिसेंबर २०१२	दुपारी ४-१४ सकाळी १०-१८ पहाटे ४-३३ रात्री १०-४१ दुपारी ४-४२

उत्तरायणाची तारीख २१ किंवा २२ डिसेंबर आपण वर्षाचे दिवस ३६५ घेतो व लीप वर्ष ३६६ दिवसांचे असते. उत्तरायण ते उत्तरायण हा कालावधी सरासरी ३६५ दिवस ४८ मिनिटे आणि काही सेकंदांचा आहे त्यामुळे वेळाही भिन्न येतात.

स्थूल व्यवहारासाठी उत्तरायणाची तारीख पुरेशी असते म्हणूनच राष्ट्रीय सौर कॅलेंडरमध्ये २२ डिसेंबर (उत्तरायणाचा आरंभ) ही तारीख सौर १ पौष अशी असते. ग्रेगोरिन कॅलेंडर व राष्ट्रीय कॅलेंडर ही दोनही कॅलेंडर्स नाक्षत्र वर्षाशी समायोजित न करता ऋतूंच्या वर्षाशी समायोजित केल्यामुळे उत्तरायण विशिष्ट तारखेलाच होत राहील आणि ती तारीख २२ डिसेंबर किंवा सौर १ पौषच असेल.

-       हेमंत मोने

( खगोल अभ्यासक )

hvmone@gmail.com