देशापुढील प्रश्नांची उत्तरे शोधणाऱ्या संशोधनाची दिशा कोणती ?

इंडिअन इंस्टीटयूट ऑफ सायन्स (I.I.Sc.) च्या पदवीदान समारंभामध्ये बोलताना श्री. नारायणमूर्तींनी भारतीय वैज्ञानिक समूहाच्या वर्मावरच आघात केला, (म.टा. 17 जुलै 2015) हे चांगले झाले. स्वातंत्र्योत्तर काळामध्ये जागतिक स्तरावर तुमचे योगदान काय ? हा प्रश्न वैज्ञानिकांना कोणीतरी विचारायलाच हवा होता. आपण वैज्ञानिक प्रगतीचा कितीही डांगोरा पिटला तरी, ही प्रगती पाश्चात्य संशोधनाचे केवळ अनुकरण करून झाली आहे, हे सत्यच आहे. केवळ शेकडो विद्यापीठे उभारून वैज्ञानिक प्रगती होत नाही, तर या योगे आपण पाश्चात्य देशांना त्यांना संशोधनासाठी आवश्यक मनुष्यबळ तेवढे पुरवीत आहोत, ही वस्तुस्थिती आहे. मूलभूत संशोधनासाठी केवळ महागड्या उपकरणांची गरज असते, असे नसून संशोधनाची उद्दिष्टे आणि दिशा ठरविण्याची गरज असते.

पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू हे वैज्ञानिक दृष्टी असणारे होते, हे खरे आहे. त्यांच्या काळात अनेक मोठ्या वैज्ञानिक संस्था उभ्या राहिल्या. आय. आय. टी. सारख्या शैक्षणिक संस्था सुरु झाल्या. पण आज साठ वर्षांनंतर त्यांचा ताळेबंद मांडला तर काय निष्पन्न होते? जागतिक स्तराचे सोडून द्या, पण भारताच्या विकासाला तरी त्यांचा काय हातभार लागला आहे? तांत्रिक सहकार्य (collaboration) हा गेल्या साठ वर्षातला परवलीचा शब्द झाला आहे. याचा शुध्द अर्थ, तयार तंत्रज्ञान आयात करून वापरणे, हा आहे. सुरुवातीच्या काळात असे करणे आवश्यक होते, हे मान्य केले तरी आता आपल्याला त्याचीच सवय झाली आहे, हे मूलभूत संशोधनासाठी दुर्भाग्यच आहे. या दुर्भाग्याचेही मूळ नेहरूंच्या विचारसरणीतच सापडेल. नेहरूंचा सगळा भर आधुनिक विज्ञानावर आणि त्या अंतर्गत येणाऱ्या औद्योगिकरणावर होता. देशाचे शैक्षणिक आणि औद्योगिक धोरण ठरविताना त्यांच्यापुढे पाश्चात्य देशांचा आदर्श होता. पाश्चात्य देशांपुढे लोकसंख्येचा प्रश्न गंभीर कधीच नव्हता. त्यामुळे आणि बहुतांश मांसाहारी असल्यामुळे अन्नधान्याचाही प्रश्न गंभीर नव्हता, तसेच, प्रत्येक हाताला काम देण्याचाही प्रश्न गंभीर नव्हता. पण याच्या नेमकी उलटी परिस्थिती भारतामध्ये होती त्यामुळे आणि नंतरच्या काळात सगळ्या सरकारांनी राबविलेल्या औद्योगिकरणाच्या धोरणांमुळे भारतापुढचे कुठले प्रश्न समाधानकारकरीत्या सुटले आहेत? ना अन्न-वस्त्र-निवारा या माणसाच्या मूलभूत गरजांचा, ना बेरोजगारीचा !

नेहरूंनी देशाचे औद्योगिक आणि शैक्षणिक धोरण ठरविताना जर भारताच्या समृध्द ज्ञान परंपरेचा योग्य उपयोग करून घेतला असता तर आजचे निराशाजनक चित्र दिसले नसते. या संदर्भात खालील मुद्दे विचारात घेतले जावेत:-

१). भारताला गरीबीत लोटण्याचे श्रेय इंग्रजांकडे जाते. त्यांनी भारतात पाय ठेवण्यापूर्वी भारताची आर्थिक स्थिती उत्तम होती, अगदी मुस्लीम आक्रमणानंतरही. हि गोष्ट सेमुअल हेटीन्गटन यांनी लिहिलेल्या ‘The Clash Of Civilization” या पुस्तकात दिलेल्या तूलनात्मक तक्त्यावरून स्पष्ट होते. त्यातील माहितीप्रमाणे, इ. स. १७५० मध्ये भारताचे उत्पादन संपूर्ण युरोप आणि सोविएत रशिया यांच्या एकत्रित उत्पादनापेक्षाही जास्त होते. भारताचे उत्पादन २४.५% इतके होते तर, युरोपचे १८.२% आणि सोविएत रशियाचे अवघे ५% होते.

२). भारत हे एक अत्यंत समृध्द आणि प्रगत राष्ट्र असल्यामुळेच युरोपिअन लोक भारतात येण्यासाठी धडपडत होते.

३). भारताची उत्पादने अत्यंत उच्च दर्जाची होती. यामुळेच इंग्रजांनी कूटनीतीचा अवलंब करून ती उत्पादने बंद पाडली. भारतीय बनावटीची जहाजे इतकी उत्कृष्ट दर्जाची होती कि त्यामुळे इंग्रजांच्या जहाजबांधणी उद्योगावर गाशा गुंडाळण्याची वेळ आली होती. शेवटी पार्लमेंटमध्ये कायदा करून त्यांनी भारतातील जहाज उद्योग बंद पाडला. हीच गोष्ट वस्त्रोद्योगाची झाली. भारतीय लोह हे स्वीडिश लोहापेक्षाही उच्च दर्जाचे असल्याचा निर्वाळा खुद्द इस्ट इंडिया कंपनीचा अधिकारी कॅप्टन जे. कॅम्प्बेल याने लिहिलेल्या अहवालात दिला आहे. वूद्झ स्टील हे त्याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

४). युरोपिअन लोकांना इ.स. १७३५ पर्यंत जस्त धातूच्या शुद्धीकरणाची पद्धत माहित नव्हती. त्या वर्षी विल्यम चॅम्पिअन या शास्त्रज्ञाने ज्या पद्धतीचे “ब्रिस्टल पद्धत” म्हणून पेटंट घेतले ती पद्धत तेराव्या शतकातील रसरत्नसमुच्चय या ग्रंथामध्ये तशीच दिली आहे. याच पद्धतीनुसार शेकडो वर्षे भारतात जास्त धातूचे उत्पादन होत असे. तेंव्हा, हे तंत्रज्ञान इंग्रजांनी चोरून स्वतःचे म्हणून मिरविले, या विधानात काहीही वावगे नाही.

५). देवीच्या लसीचा शोधही इंग्रजांनी बंगाल मधून पळविला, याचे ही साधार पुरावे उपलब्ध आहेत.

अशी अनेक उदाहरणे देता येतील. याचा अर्थ, भारतीयांना विज्ञानाची प्रदीर्घ परंपरा आहे. वैज्ञानिक दृष्टी ही पाश्चात्यांनी दिलेली देणगी नसून ती भारतीयांनी हजोरो वर्षांपासून जोपासलेली वृत्ती आहे. विज्ञानाला वैयक्तिक हस्तकौश्यल्याची जोड देऊन त्यांनी अन्न, वस्त्र, निवारा आणि बेरोजगारी सारख्या प्रश्नांची समाधानकारक उत्तरे शोधली होती. या सत्याचा स्वीकार करून प्राचीन विज्ञानान्तर्गत असलेल्या तंत्रज्ञानांचे पुनर्संशोधन करून काळानुसार त्यात योग्य ते बदल करणे हे खरे संशोधनाचे उद्दीष्ट असायला हवे. त्यासाठी प्राचीन ग्रंथांमधील अनेक वैज्ञानिक संकल्पनांना मूर्त स्वरूप देण्यासाठी मूलभूत संशोधनाच्या असंख्य संधी या देशातच उपलब्ध आहेत. त्यासाठी परदेशांवर अवलंबून राहण्याचीही गरज नाही. कृषी, वस्त्रोद्योग, स्थापत्य, प्राणिशास्त्र, वनस्पतीशास्त्र, आरोग्य, धातुशास्त्र, रसायनशास्त्र, नौकानयन आणि नौकाबांधणीशास्त्र, नाणेशास्त्र. कायदा आणि अनुशासन, नगर रचना, पर्यावरण आदि अनेक शास्त्रांचा जन्मच मुळी भारतात झाला आहे. भारतीयांनी लोकांना कपडे घातले. विज्ञानातील मूलभूत संशोधनाचा पाया प्राचीन भारतीयांनी आधीच रचून ठेवला आहे. त्यावर मोठी इमारत रचण्याचे काम आता भारतीय शास्त्रज्ञांनी केले तर आधुनिक विज्ञानातही ते आघाडी घेऊ शकतील आणि आधुनिक विज्ञानाच्या अनियंत्रित प्रगतीमुळे मानवसमाजापुढे निर्माण झालेल्या कांही भयानक प्रश्नांवर उत्तरे शोधू शकतील. या शतकामध्ये भारतीय शास्त्रज्ञांनी प्राचीन भारतीय विज्ञानावर संशोधन केंद्रित करणे आवश्यक आहे.

सतीश कुलकर्णी

pradnyavikas@gmail.com

७, मेरीगोल्ड अपार्टमेंटस, ५वी गल्ली, आनंद पार्क, औंध, पुणे-४११००७.

मो -  9822064709