विश्ववंद्य गणपति

5 सप्टेंबर 2016, सोमवार - श्रीगणेश चतुर्थी

गणेश पूजनासाठी ब्राह्ममुहूर्तापासून मध्याह्नापर्यंतचा काल महत्वाचा आहे. गणेश पूजनासाठी शुभ, अमृत काल किंवा राहूकाल, भद्रा यांचा विचार करू नये.

गणपति ही देवता भारतापासून मेक्सिकोपर्यंत तसेच चीन व रशिया यासारख्या देव-धर्म न मानणाऱ्या राष्ट्रात ही उपास्य देवता म्हणून होती, हे उत्खननात सापडणाऱ्या मंदीराच्या अवशेषातून व मूर्तीतून स्पष्ट दिसते. यावरून गणपति हा विश्ववंद्य आहे हे सिद्धच आहे.
भारतात तर लोककलेपासून विवाहादि मंगलकार्यापर्यंत सर्वत्र गणपति व्यापून आहे. तमाशातहि पहिला वग गणपतीचा म्हटला जातो. जुन्या घराच्या मुख्यदारावर गणेश चित्र असे. आता गणपतीची "टाईल" असते. पण गणपति आहे. शिक्षणाला  प्रारंभ होतो तो श्रीगणेशायनमः करुनच. सर्व शुभ कार्यात प्रथम  निर्विघ्नता सिद्ध्यर्थम् म्हणून गणपतीचेच स्मरण केले जाते. असे, इतके स्थान आपल्या जीवनात गणपतीने मिळविले आहे किंवा आपण स्थान दिले आहे.
ग्रंथ लेखनाच्या प्रारंभी नमन करावे असा संकेत आहे व तो सर्व ग्रंथकारांनी पाळला आहे. नमन गणपतीचेच असते. मात्र श्री ज्ञानदेवांनी गणपतीला नमन केले नसून त्यांनी ओंकाराला नमन केले आहे, असे काहींचे म्हणणे आहे. पण हे म्हणणे बरोबर नाही. कारण पहिल्या ओवीत "ॐ नमोजी आद्या" म्हणून लगेच दुसऱ्या ओवीत "देवा तूचि गणेशु" असे म्हटले आहे. म्हणजे गणेशा ओंकार तूच आहेस. ओंकार व गणपति हे भिन्न नसून एकच आहेत असे ज्ञानदेवांचे म्हणणे आहे. ओंकाराला नमन म्हणजेच गणपतीला नमन. सृष्टीच्या उत्पत्तीचा विचार सांगताना सृष्टीच्या उत्पत्तीच्या प्रारंभी "ओमितिध्वनिरभूत" म्हणजे ॐ असा ध्वनि झाला. या ध्वनीचे दृश्यस्वरुप "स वै गजमुखाकारः" म्हणजे तो ध्वनि म्हणजेच ओंकार हा हत्तीच्या मुखासारखा आहे, असे सांगितले आहे. म्हणजे प्रथमतः ध्वनि झाला तो "ॐ" असा झाला. हा "ओंकार" उभा करुन पहा म्हणजे गणपतीच्या मुखासारखा आहे हे लक्षात येईल. तात्पर्य ॐ व गणपति हे एकच आहेत, भिन्न नाहीत. म्हणून ओंकाराला नमन म्हणजेच गणपतीला नमन असल्याने ज्ञानदेवांनी गणपतीलाच नमन केले आहे. हे दुसऱ्या ओवीत चकार घालून (देवा तूचि गणशु) सांगितले आहे. सृष्टीच्या प्रारंभी ॐ व अथ हे दोन शब्द ब्रह्मदेवाचा कंठ भेदून बाहेर आले, म्हणून हे दोन शब्द मंगलवाचक आहेत असे म्हटले आहे. ओंकार हे गणपतीचे स्वरुप आहे व ओंकार हा मंगल आहे म्हणून गणपतीला "मंगलमूर्ति" असे म्हटले जाते ते सार्थ आहे. गणपति ओंकारच आहे म्हणून गणपतींची उपासना म्हणजे साक्षात् ब्रह्माची उपासना आहे. "त्वं प्रत्यक्षं ब्रह्मासि" असे अथर्वशीर्षात म्हटले आहे. म्हणून गणेशोपासना ही सर्वश्रेष्ठ आहे. प्रत्येक देवतेत विशिष्ट गुण आहेत. जो गुण आपल्याला पाहिजे असेल तो गुण ज्या देवतेमध्ये आहे त्या देवतेशी, उपासनेने संपर्क साधून तो गुण आपल्यात आणणे. कोणत्या देवतेकडे काय मागावे हे सांगितलेले आहे.
सूर्याकडे आरोग्य मागावे, अग्नीकडे संपत्ति मागावी, ज्ञान महादेवाकडे मागावे. कारण सर्व विद्यांचा तो ईश्वर म्हणजे अधिपति आहे. मोक्ष जनार्दनाकडे म्हणजे विष्णुकडे मागावा कारण तो वैकुंठाधिपति आहे.
गणपति बुद्धीची (बुद्धिदायी) देवता आहे. "देवा तूचि गणेशु सकळ मतिप्रकाशु।" देवा सर्व जगाच्या बुद्धीला ज्ञानाचा प्रकाश देणारा हे गणेशा तूच आहेस. म्हणून बुद्धिवर्धनाकरिता गणपतीची उपासना करणे उचित आहे. बुद्धी तरल असेल तर कोणत्याही विषयाचे परिपूर्ण ज्ञान होऊ शकते. बुद्धीवरच सर्व गोष्टी अवलंबून आहेत. बुद्धीच नसेल तर कसलेही ज्ञान होऊ शकणार नाही. आपल्याकडे अतिप्राचीन काळापासून, पैशाला महत्त्व दिले नाही तर बुद्धीला महत्त्व दिले आहे, बाकी सर्व गेले तरी चालेल पण बुद्धी जाऊ देऊ नकोस. अशी सकल संतांनी परमेश्वराची प्रार्थना केली आहे.
पत्र लिहिताना किंवा काहीहि लिहिताना प्रथम ।। श्रीगणेशायनमः ।। ।। श्री सरस्वत्यैनमः ।। ।। श्री गुरुभ्योनमः ।। असे लिहिण्याची प्राचीन पद्धति होती. हा क्रम असा का घेतला? कोणत्याहि विषयाचे ज्ञान प्रथम बुद्धीनेच होत असते व गणपति हा बुद्धीदाता आहे. म्हणून प्रथम गणेशायनमः बुद्धीने जे ज्ञान ग्रहण केले ते शब्दबद्ध करण्याचे काम सरस्वतीचे, सरस्वतीला अभिनव वाग्विलासिनी असे ज्ञानदेवांनी म्हंटले आहे. "शब्द मूळ वाग्देवता" असे समर्थांनी म्हटले आहे. म्हणून दुसरा क्रमांक श्री सरस्वतीला दिला. ज्ञान व ते शब्दबद्ध करण्याचे माध्यम गुरु होत म्हणून गुरुंना तिसरा क्रमांक दिला. अशी ही लेखनाची प्राचीन परंपरा जाणीवपूर्वक केली आहे असे स्पष्ट दिसते.
कलौचंडी विनायकौ असे समर्थांनी म्हटले आहे. समर्थवाणी असल्याने ती खोटी ठरणार नाही. गणपतीची मंदिरे एकेकाळी ओस पडली होती. पण आता काळ पालटला आहे. सर्व गणपति मंदिरे भक्तांनी सदैव गजबजलेली आहेत. जसे पुणे येथील सारस बागेतील गणपति मंदिर, पूर्वी तेथे पुजाऱ्याशिवाय कोणीही जात नसे. पण आता रोज हजारो माणसे दर्शनास जात असतात. संकष्टीला तर खूपच गर्दी असते. निश्चितच हे सुचिन्ह आहे. मुंबईत प्रभादेवी येथील सिद्धिविनायक मंदिरात दर्शनासाठी मोठी रांग लागते. दर्शन होण्यास दोन दोन तास लागतात पण लोक शांतपणे रांगेत उभे राहतात असे दृश्य आहे. तीच स्थिती तुळजापूर, कोल्हापूर येथे देवीचे दर्शन करताना असते.
"उपासनेला दृढ चालवावे" असे समर्थांनी म्हटले आहे. उपासनेनी काय साधते? देवता म्हणजे शक्तीकेंद्रे आहेत. जसे वीज निर्माण करणारे केंद्र असते. तेथून ती आपल्या घरात आणली जाते व बटण दाबताच घरात दिवे लागतात. त्याचप्रमाणे उपासनेने होते. देवतांमध्ये असलेली शक्ति उपासनेने आपल्यामध्ये अंशतः येते व ती शरीरात अव्यक्तरुपाने साठविली जाते आणि प्रसंगोपात ती व्यक्त स्वरुपात आणता येते. तपश्चर्येने हेच साध्य होते. फक्त त्याचे प्रमाण मोठे असते. अनेक तपस्व्यांनी दिलेले वर व शाप खरे ठरलेले पुराणात तर आहेच, पण वर्तमान काळातही अनेकांना तसे अनुभव येत असतात. नेहमी खरे बोलणारा माणूस एखादे वेळी काही चुकीचे बोलला तरी उपासनेच्या सामर्थ्याने ते खरे होते. अशी उदाहरणे पाहण्यात आहेत.

अथर्वशीर्ष

थर्व म्हणजे गरम, अ थर्व म्हणजे थंड, शीर्ष म्हणजे डोके, थंड ठेवणारे मंत्र म्हणजे अथर्वशीर्ष. जे गरम डोक्याचे म्हणजे थोडे मनाविरुद्ध झाले तर लगेच संतापणारे त्यांना तर अथर्वशीर्ष रोज म्हणणे आवश्यक आहे. अथर्वशीर्षात गणपतीचा बीजमंत्र हा विस्तृतमंत्रात सांकेतिक स्वरुपात सांगितला आहे. तो मंत्र जाणून घ्यावा लागतो. याला मंत्रोद्धार असे म्हणतात. या मंत्राचा उच्चार कसा करावा हे "नादः संधानम्" या वाक्याने सांगितले आहे. वर्णाचा उच्चार म्हणजे व्यक्तीकरण हे शरीरातील सर्वयंत्रांच्या नादाने होत असते. याचा विचार भगवान पाणिनीने फारच उत्तम केला आहे. तो मुळातून पाहणे फार महत्त्वाचे आहे. नाद हे सृष्टीचे मूळ घटकद्रव्य आहे आणि संगीत व मंत्रशास्त्र यावर आधारित आहे. मंत्राचा योग्य पद्धतीने उच्चार करणे याला फारच महत्त्व आहे.
हा मंत्र ओंकाराने समृद्ध करावा असे "तारेणऋद्धम्" या वाक्याने सांगितले आहे. तार म्हणजे ओंकार. ॐ असे म्हटले तर त्याचा उच्चार करताना प्राणवायू ऊर्ध्व होतो. आपणास गतीहि ऊर्ध्व अपेक्षित आहे. म्हणून ओंकार महत्त्वाचा आहे. यालाच प्रणव, तार, एक अशी बरीच नावे आहेत. त्यापैकी येथे तार शब्द का उपयोजला आहे? कारण भक्ताचे संरक्षण झाले पाहिजे. गणपति कसा आहे तर "भक्तानुकंपिनंदेव" म्हणजे भक्तांवर अनुकंपा करणारा आहे. तार या शब्दात रक्षण अपेक्षित आहे. त्याच्या उच्चाराने जन्म, वार्धक्य, व्याधि, मरण, महाभय यापासून तारण म्हणजे रक्षण होते. म्हणून तार असे म्हटले आहे.

गणेशाची नावे

याला वक्रतुंड, विघ्नहर्ता, ब्रह्मणस्पति इत्यादि बरीच नावे आहेत. वक्रतुंड म्हणजे वाकड्या तोंडाचा असा अर्थ समजला जातो. पण तो चूक आहे. "वक्रान् तुण्डयति इति वक्रतुंडः" वेडेवाकडे चालणारे व बोलणारे अशांना शिक्षा करुन जो सरळ मार्गावर आणतो तो वक्रतुंड असा अर्थ आहे. वेदाला ब्रह्म असे म्हणतात. वेद म्हणजे मंत्र, या मंत्रांचा गणेश अधिपति आहे. म्हणून याला ब्रह्मणस्पति असे म्हणतात.
असा हा सृष्टीच्‌या पूर्वीपासून आलेला गणपति देव आहे. "आविर्भूतंच सृष्ट्यादौ" असे अथर्वशीर्षातच म्हटले आहे. असा हा सर्वांना प्रिय असणारा विश्ववंद्य गणपति आहे.

लेखक - मोहन दाते

www.datepanchang.com

www.facebook.com/DatePanchang